بازار بزرگ تبریز بزرگترین بازار سرپوشیده جهان

تاریخچه

از بازار تبریز پیش از اسلام و حتا تا قرن چهارم هجری قمری اطلاعات خاصی وجود ندارد. قدیمی ترین اشاره ها به بازار به نوشته های جهانگردان در این بازه زمانی (قرن چهارم هجری) باز می گردد، موضوعی که آن را به تاریخی ترین بازار خاورمیانه بدل می کند؛ اما آن چیزی که بازار تبریز را به یکی از مهمترین بازارهای ایران و یکی از مراکز مهم داد و ستد در گذشته تبدیل کرد، قرارگیری آن بر سر جاده ابریشم در طول تاریخ بود. به طور کلی تاثیرگذاری بازار تبریز در روزگار قدیم به اندازه ای بود که دروازه های این بازار در حکم دروازه های اصلی شهر شده بود.

نام بازار تبریز اما از دوران سلجوقی بر سر زبان ها افتاد. نقاشی هایی که از این دوره به دست آمده است نشان می دهد در محل فعلی بازار تبریز بنایی با همین کارکرد قرار داشت؛ اما زمانی که در دوران ایلخانی تبریز به عنوان پایتخت ایران زمین انتخاب شد بازار آن شهرت بسیاری پیدا کرد. در این زمان در سرتاسر جاده ابریشم سه بارانداز اصلی وجود داشت که یکی از آنها در چین، یکی در ایران و تبریز و دیگری در رم بود. این شهرت و رونق در دوران صفویه ادامه پیدا کرد و بسیاری از شهرهای دور و نزدیک برای داد و ستد به اینجا می آمدند. البته در مورد بازار و دیگر بناهای تاریخی تبریز باید این نکته را در نظر داشت که در طول سال های مختلف زلزله های مهیبی ساختمان های شهر را نابود و با خاک یکسان کرد. به طور کلی مجموعه تاریخی بازار در دوران های مختلف چندین بار مرمت و بناهای مختلفی از آن کم یا به آن افزوده شده است.

از جمله معروفترین این زلزله ها، زلزله مهیب سال 1193 ه.ق (1158 ه.ش) بود که بنای بازار را به طور کامل تخریب کرد. البته طولی نکشید که معماران ماهر دوباره آن را در اواخر دوره زندیه و ابتدای دوره قاجار به دستور نجفقلی خان دنبلی -حاکم وقت تبریز- بازسازی کردند و جان دوباره ای به آن بخشیدند. بازار فعلی بازمانده همین بازسازی است. بازار در زمان قاجار به دو دلیل همچنان رونق و اهمیت خود را حفظ کرد و شاهرگ اصلی صادرات ایران به اروپا به شمار می رفت؛ اول اینکه تبریز در این زمان به عنوان شهر ولیعهدنشین انتخاب شده بود و دوم اینکه نزدیکی بیشتری به بازارهای اروپایی داشت. در ابتدای قرن سیزدهم و در زمان عباس میرزا بازار به مرکز تجارت با دنیا بدل شده بود. تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم و بعد از عبور از شهرهای استانبول و ترابزون کالاهای شان را به بازار تبریز می آورند و سپس در سراسر ایران پخش می کردند. حجم مبادله ها در میانه قرن سیزدهم هجری قمری (دوره قاجار) در این بازار به اندازه ای رسیده بود که یک چهارم از حجم تجارت کلی ایران (بیشتر از بازار تهران) را در اختیار داشت. به طوری که در آمارها آمده در سال 1256 ه.ش، 25 تا 33 درصد کل مراودات تجاری ایران در بازار تبریز انجام گرفته است. البته این تنها بخشی از سهم تجارت با جهان در بازار تبریز بود. این مکان در سال 1258 ه.ش به عنوان مرکز اصلی داد و ستد با آسیای میانه نیز شناخته شد. 

بیشترین کالاهایی که اروپایی ها به ایران وارد می کردند شامل آینه، انواع پارچه های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، پارچه چیتِ موصلی، شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی می شد. در مقابل نیز تبریزی ها به آنها ابریشم، مقداری ابریشم ماشینی، جنگ افزار، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم می فروختند. هرچند در نهایت این داد و ستدها به نفع اروپایی ها تمام می شد. 

همچنین در سال 1327 هجری قمری (1288 ه.ش) نخستین نقشه بازار تبریز به دست اسدالله خان مراغه ای ترسیم شد. این نقشه بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز به شمار می رفت و در آن نام بیشتر مکان های مهم مانند تیمچه ها و کاروانسراها آمده بود. 

انواع بازار:

۱- بازار ادواری (فاقد عناصر معماری که موقتی بوده و هر چند گاه یک بار به مدت یک یا چند روز در جاهای معین برپا می کنند.)

۲- بازار دائمی

بازار دارای اجزاء و عناصر گوناگونی بوده که در مجموع یک کل واحد را تشکیل می داده است. این مجموعه واحد ساختمانی٬‌ یا در پهنا گسترش می یافت و یا در درازا(بازار خطی). البته نوع سومی هم وجود داشت که به آن ها بازارهای “یک بنیادی” می گویند.

البته دیرینه ترین٬‌ ساده ترین٬ بیش ترین شکل بازار از نوع خطی است که دروازه ها٬ مسجد جامع٬ میدانها و .... را به یکدیگر پیوند می زند.
 

عناصر اصلی تشکیل دهنده بازار:

۱- عنصر اصلی راسته ها (اصلی و فرعی)

۲- چهار سوق یا چهار سو (چهار بازار) محل تلاقی دو راسته اصلی

۳- حجره یا دکان٬ حانوت یا حجره٬ کوچک ترین اما در عین حال موّثرترین عنصر فضایی بازار است بنابراین اگر بازار را ستون فقرات شهر می دانیم٬ حجره را باید “قلب تپنده ی” بازار بنامیم.

۴- سرا (خان)٬ سرا ها معمولا کوچکتر از کاروانسراها هستند و بیشتر در داخل بازار قرار دارند که به عنوان دفاتر تجاری و انبار برخی از کالاها استفاده می شد که برعکس کاروانسراها ورود چهارپایان کمتر به این سراها اتفاق می افتاد.

الف: چهار گوش

ب: چند گوش های منظم و یا غیر منظم

ج: گرد در دو یا سه اشکوب (طبقه)

۵- تیمچه

فضاهای اغلب سرپوشیده هستند که حجره های تجار در آن قرار داشته اند که دارای گنبد هستند که تمایز بین سرا و تیمچه را نشان می دهد.

۶- قیصریه

بخشی از بازار به شکل سراهای گنبد دار٬ یا با نقشه ی چلیپایی (صلیب گونه) که به کالاهای گران قیمت اختصاص دارد. که دارای درهای جداگانه و سرایی کوتاه تر نسبت به سراهای دیگر می باشد تا از امنیت بیشتر برخوردار باشد.

در وجه تسمیه ی واژه قیصریه گفته اند که یا از کلمه قیصر مشتق شده که به معنای سزار بوده یا از تحریف واژه ی آلمانی قیصر(Kaiser) به دست آمده است. یا اینکه قیصریه با واژگانی چون قصور٬ تقصیر و قاصر هم ریشه است که اگر این فرض صحیح باشد قیصریه نه بازار شاهی بلکه سرایی کوتاه معنی می دهد.

۷- دالان

در بخش ورودی برخی از سراهای بزرگ٬ فضای گنبد دار با شکوهی دیده می شود که نام دالان بر آن اطلاق می شود. که برقراری ارتباط میان فضای بیرونی و فضای درونی ساختمان را برعهده دارد که دست کمی از تیمچه ها ندارند.

به مرور زمان نقش مذهبی بازار٬ همپا با نقش تجاری آن نضج گرفت که حاصل آن پیوند خوردن تکایا٬ مدارس٬ مساجد و حسینیه ها با ساختار معماری بازار است.

نفوذ بازار در حیات اجتماعی نیز باعث به وجود آمدن تشکل های صنفی و تقویت فعالیتهای اجتماعی گردید. که چنین رویکردی باعث احداث ابنیه با عملکرد اجتماعی و خدماتی در گوشه و کنار بازار همچون حمام٬ زورخانه٬ چای خانه و..... شد.

راسته ها در ایجاد تشکیلات منظم در بازارها مانند تشکیلات فتوت (جوانمردان) نقشی موثر داشتند که این اصناف و تشکلات نقش سیاسی مهمی در فعالیتهای اجتماعی بر عهده دارند.

در بسیاری مواقع مانند کلو اسفندیار آهنگر٬ آغاز کننده شورش اهالی سبزوار علیه مغولان و در سالهای اخیر نیز بازاریان در نهضت هایی چون مشروطه٬ ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی مشارکتی فعالانه داشتند. ودر زنده نگه داشتن آیین ها و سوگواری و اعیاد ملی و مذهبی نیز نقش اصلی داشتند.

پیشنهادات ویژه: برای دیدار از بازار تبریز 

تیمچه مظفریه:

تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخش‌های بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدین شاه آن در سال ۱۳۰۵ ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت دراین تیمچه به نام مظفریه نام‌گذاری کرد.

صرف چای را در درب تیمچه مظفریه را از دست ندهید.

زمان بازدید و باز بودن تیمچه مظفریه:

بین ساعت ۱۰ الی ۱۴

بازار امیر:

بازار تیمچه امیر یکی از شاهکارهای جالب معماری و با شکوه‌ترین تیمچه‌های بازار تبریز به حساب می‌آید.

کاروانسرای امیر:

کاروانسرای امیر نیز بزرگترین کاروانسراهای بازار تبریز می باشد که روزگاری محل بارانداز و داد و ستدهای بازرگانان و تجار شهرهای و کشورهای مختلف بوده است.

بازدید از راسته های مختلف بازار:

بازار امیر، بازار کفاشان ، بازار حرمخانه ، راسته بازار ، یمن دوز بازار ، بازار حلاجان، قیزبستی بازار(قیز بسط بازار)،بازار سراجان ، راسته کهنه ، بازار کلاهدوزان ، دلاله زن بازار، بازار صادقیه ، بازار مسگران ، بازار حاج محمد حسبن ، بازار مشیر ، بازار صفی ، بازار میرابوالحسن ، رنگلی بازار ، بازارچه   دوده چی ( شتربان ) ، بازارچه خیابان و...   .

مسجد جامع:

مسجد جامع نیز دارای یک مسیر ورود از سمت بازار نیز می باشد که معمولا در زمان های وقت نماز درب سمت بازار آن باز است. بازدید از آن را از دست ندهید.

خانه مشروطه:

بازدید از موزه خانه مشروطه تبریز نیز بیانگر وقایع و تاریخ انقلاب مشروطه ایران می باشد که نقش تبریزی ها را در این انقلاب نشان می دهد. این مکان در نزدیکی بازار تبریز در ضلع غربی آن واقع است.

نوشتن دیدگاه

درباره نویسنده