رصدخانه مراغه در دوره هلاکوخان زیر نظر خواجه نصیر الدین طوسی در شهر مراغه ساخته شده است. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی‌کرد قرار داشته است که دریاچه ارومیه را می‌توان از دوردست از آنجا دید. امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس (از ابزارهای ستاره‌شناسی برای اندازه‌گیری ارتفاع ستاره ها یا سیاره‌ها) سنگی آن باقی مانده است.
نخستین رصدخانه حدود سال ۲۱۲ هجری (۸۲۸ میلادی) در بغداد بنا شده است و دو اخترشناس برجسته، فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی بر آن ریاست داشتند. پس از این رصدخانه، رصدخانه‌های متعددی در جای جای سرزمین‌های اسلامی ساخته شد که هر یک با نام اخترشناسی برجسته، پیوسته است. رصدخانه بتانی در رقه و رصدخانه عبدالرحمان صوفی در شیراز از جمله آنها هستند. البته، پس از قرن چهارم، رصدخانه‌ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانه علاءالدوله در همدان، که برای بوعلی‌سینا بنا شد.
کمتر از یک قرن بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانه بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمر خیام نیشابوری در آنجا فعالیت داشتند و تقویم جلالی، دقیق‌ترین تقویم جهان را طرح‌ریزی کردند.
همکاران خواجه نصیر در ساخت رصدخانه
انجام آنچه که خواجه نصرالدین توسی در ذهن می پروراند، به تنهایی ممکن نبود و او باید برای ساخت رصدخانه و ابزارهای رصد، از دانش و هنر دانشمندان و استادان زمان خود نیز استفاده می کرد تا هم بتواند یک مرکز علمی ایجاد کند و هم دانشمندان فراری در اثر حمله ی مغول را به سرزمینشان بازگرداند. وی برای انجام کارهای مختلف، ۱۲۰ دانشمند را بدون توجه به ملیت و مذهب آنها در نظر گرفت که برخی از آنها عبارت بودند از:
مویدالدین، ابن برمک بن مبارک عرضی دمشقی
نجم الدین، علی بن عمر علی کاتبی، از علمای شافعیه
فخرالدین اخلاطی، مهندس و متبحر در علوم ریاضی از تفلیس
فخرالدین مراغه‌ای. طبیب و ریاضی‌دان از موصل
نجم الدین کاتب بغدادی از صور
محی‌الدین مغربی، مهندس و ریاضی‌دان
قطب‌الدین شیرازی (از شاگردانش)
حسام‌الدین شامی
نجم‌الدین اسطرلابی
سید رکن‌الدین استرآبادی
ابن الفوطی کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی
صدرالدین علی (فرزند خواجه)
اصیل‌الدین حسن (فرزند خواجه)
فو من جی دانشمند چینی
ابوالفرج "بارهبراوس" شخصیت ممتاز مذهبی مسیحی
او برای آنکه این افراد را به کار گیرد مجبور شد تا دلیل اتخاب تک تک آنها را به هولاکوخان و شمس الدین جوینی مشاور و بیتکچی (مامور مالیات) وزیر، توضیح دهد و سپس موافقت آنها را برای حضور این افراد در رصدخانه مراغه کسب نماید. صدر الدین علی، فرزند فاضل خواجه نیز متولی امور رصد خانه شد و ریاست عالیه آن را البته با مدیریت و نظارت شخص خواجه را بر عهده گرفت.
دستمزدهای هدفمند برای کارمندان رصدخانه
خواجه نصیرالدین پس از به کارگیری کارمندان و دانشمندان، دستمزدهای آنها را به شکل زیر تعیین نمود:
فلاسفه و ریاضی‌دانان روزی ۳ درهم
اطباء روزی دو درهم
فقها روزی یک درهم
محدثین روزی نیم درهم
او از این تقسیم بندی اهداف خاصی داشت که عبارت بودند از:
درس فلسفه که به صورت مخفیانه تدریس می شد، مورد توجه قرار گیرد و به صورت یک کلاس علنی درآید.
بیشتر طلاب به فلسفه و طب روی آورند و این علوم را دنبال کنند.
آدرس : آذربایجان شرقی٬ مراغه٬ غرب مراغه
