تخت سليمان محوطه اي باستاني است شامل چند كاخ ساساني و آتشكده آذرگشنسب. برخي تاريخ نويسان اين مكان را شهر باستانی شیز و همچنین محل تولد زرتشت دانسته اند.
كاخ ساساني در زمين مرتفعي واقع است كه در پيرامون آن درياچه عميق بيضي شكلي قرار دارد. شمال درياچه آتشكده آذر گشنسب بر پا بوده و آتش آن تا قرن چهارم هجري روشن بوده است و از آن به عنوان يكي از سه آتشكده مهم ساساني ياد مي شود.
تخت سلیمان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می رفت. پادشاهان ساسانی چنان ارزشی برای آتشکده آذرگشنسب قائل بودند که هر یک از شاهان پس از به تخت نشستن، پای پیاده به زیارت آن می شتافتند، و پس از پیروزی در جنگ، سهمی از غنائم جنگی را به گنجینهٔ آن تقدیم می کردند و همین گنجینهٔ بزرگ است که به هنگام شکست خسرو پرویز، از سپاه هراکلیوس امپراتور روم شرقی، به یغما رفت و آتشکده ویران گردید، اما بعدها تعمیر و یا از نو ساخته شد. پس از حمله اعراب و مسلمان کردن ایرانیان، آتشکده آذرگشسپ رو به افول نهاد. در زمان مغول نیز آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می شود. این آتشکده در زمان ابودلف، درسال ۹۲۵ میلادی هنوز بر پا بوده است.
در دوره های اسلامی مخصوصاً عصر ایلخانی و صفویه این منطقه به عنوان شکارگاه و ییلاق حاکمان وقت این دو سلسله مورد استفاده قرار گرفت. شناسایی آثار و معرفی این مجموعه همزمان با مسافرت جهانگردان و مستشرقین غربی در قرن نوزده میلادی رقم خورد. در پی آن بررسی ها و کاوش های باستانشناسی توسط هئیت های مشترک ایرانی آلمانی و سوئدی، امریکایی و انگلیسی در مجموعه آغاز و تا انقلاب ایران ادامه یافت.
بقاياي يك معبد آناهيتا نيز در خرابه هاي ساساني تخت سليمان ديده ميشود. البته شهرت مذهبي اين محل مربوط به آتشكده آن است.
همچنین در سه كيلومتري شمال غربي تخت سليمان،تپه اي قرار دارد كه در قله آن حفره اي بزرگ به عمق حدود 100 متر ديده مي شود و آنرا زندان سليمان ناميده اند.در فاصله 7.5 كيلومتري شمال شرقي تخت سليمان كوهي به نام تخت بلقيس قرار دارد كه در آن آثار بنا هاي ساساني ديده مي شود.
در کل، در اين منطقه نشانه ها و بقاياي استقرار و فعاليت انسان از هزاره اول پيش از ميلاد تا قرن 11 هجري به چشم مي خورد.
روند ثبت اين مجموعه تاريخي در فهرست يونسكو از سال 80 آغاز و در سال 82 به نتيجه رسيد. طي اين مدت نمايندگاني از يونسكو و ايكوموس (شوراي بين المللي ابنيه و بافت هاي تاريخي) از اين مجموعه بازديد كردند.
ایوان خسرو
ایوان خسرو، از بازمانده‌های ایوان رفیع و شکوهمندی که در قلب مجموعه آثار تخت سلیمان خودنمایی می‌کند، به عنوان نماد این مجموعه تلقی میشود. در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوارهای باقی‌مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌شوند. این ایوان بلند برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب و بارعام احداث شده است و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن مربوط به خسرو اول معروف به انوشیروان است. این ایوان همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی کاملاً شبیه ایوان مداین و در واقع همانند آن با اندازه‌ها و حجم کوچکتری در کنار آتشکده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان مرتفع احتمالا برای زمان اقامت سلاطین ساسانی در مجموعه ساخته شده است.
ساختمان آتشكده آذرگشنسب در آنجا احداث و به عنوان مهمترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی در زمان ساسانیان نقش بسیار تعیین‌كننده ای در حیات سیاسی ـ اجتماعی حكومت مذكور ایفا می‌کرد و آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن نماد اقتدار آئین زرتشت محسوب می‌شد. این آتشکده که از زمان حكومت ایلخانیان به بعد به «تخت‌سلیمان» موسوم میشود، وسیع‌ترین تاسیسات مذهبی و اجتماعی دوره ساسانی است كه تاكنون شناسایی و از زیر خاك بیرون آورده شده است. بقایای آثار معماری این مجموعه متعلق به یكی از بزرگترین نمادهای مذهبی، سیاسی و فرهنگی اواخر دوره ساسانی در قرن ۶ میلادی به شمار می‌آید. در وصف اهمیت این مجموعه بایستی یادآوری کرد، همان نقشی كه تخت جمشید در حكومت هخامنشی داشته، تخت‌سلیمان نیز برای ساسانیان از هرجهت به مثابه تخت‌جمشید محسوب می‌شده است.
کوه زندان سلیمان
در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان، کوه مخروطی میان‌تهی وجود دارد که هزاران سال پیش، بر اثر وقوع آتشفشان به وجود آمده است. ارتفاع این پدیده مخروطی شکل که به کوه زندان معروف است از سطح زمین‌های مجاور، بین ۹۷ تا ۱۰۷ متر است و در مرکز آن گودالی به ژرفای حدود ۸۰ متر دیده میشود که قطر دهانه آن به طور تقریبی ۶۵ متر است.
در طوقه این مخروط بقایای معبد مقدسی مربوط به هزاره اول ق . م وجود دارد که در دهه ۴۰ توسط هیئت باستانشناسی آلمان مورد کاوش و مطالعه قرار گرفته است. بقایای آثار معماری معبد مذکور با توجه به اشیاء تاریخی به دست آمده متعلق به حکومت ماناها است که از ۶۶۰ تا ۸۳۰ قبل از میلاد در این منطقه از ایران فرمانروایی داشته‌اند.
آدرس
آذربایجان غربی، ۴۵ کیلومتری شمال شرقی تکاب٬ روستای نصرت آباد
