برای نگهداری و نمایش آثار تاریخی و باستانی ارزشمند. این موزه در مجموع از دو تالار بزرگ و کوچک تشکیل شده که در اولی مجموعه ای از آثار تاریخی و باستانی به نمایش در آمده و تالار کوچک هم مخصوص موزه مردم شناسی است. تنوع مجموعه های این موزه قابل توجه است و با این همه آثار حتما موزه دوستان را راضی می کند. در قسمتی از موزه کتاب های نفیس خطی را می بینید که بیشتر آن ها کتاب های اسلامی هستند، از طرفی وجود موزه مردم شناسی که بر روی هنرهای ملی، صنایع دستی و … تاکید دارد باعث شده تا مجموعه آثار این موزه کامل و کامل تر شود.
موزه ارومیه یکی از غنی ترین موزه های ایران است؛ قدمت برخی از آثار آن حتی به ۷ هزار سال قبل از میلاد برمی گردد و جدیدترین آثار آن هم متعلق به دوره ی قاجار است. یکی از جذاب ترین آثار موزه ارومیه سه دست نوشته است که به خط میخی نوشته شده اند و برای هزاره اول قبل از میلاد هستند. در مجموع آثار این موزه به چهار بخش قبل از تاریخ، تاریخی، اسلامی و مردم شناسی تقسیم شده و آثاری که آن را از موزه های دیگر متمایز کرده کتیبه اوراتوریی و سالنی برای نگهداری ساعت های قدیمی است به طوری که حتی یک ساعت باستانی قرن هفدهمی هم در میان آثار به چشم می خورد.
همانطور که گفتیم در تالار کوچک تر موزه مردم شناسی برپا شده که نه تنها محلی برای نمایش فرهنگ مردم آذربایجان غربی ست بلکه فرهنگ مردمان دیگر نقاط ایران را هم از قلم نینداخته است. در اینجا پوشاک، زیورآلات و دیگر آثار جلوه گر شیوه ی زندگی مردمان نقاط مختلف ایران به شیوه ای جذاب در معرض بازدید مردم قرار گرفته است.
درسالن سمت راست به اتاق ادوات سنتی کشاورزی و دامداری منطقه بر می خوری؛ اینجا قدیمی ترین ابزار منطقه همچون گاوآهن، جنجر، پیمانه های مخصوص، داس، سنگ صیقل و غیره مشاهده می شود.
جلوی اتاق کشاورزی مجسمه چوپانی با لباسی موسوم به ' کپنک' به چشم می خورد که از موی بز و پشم گوسفند بافته شده تا وی را در برابر سرمای استخوان سوز آن روزهای آذربایجان، حفاظت کند.
در این اتاق انواع زنگوله های بزرگ و کوچک، ابزار شیر دوشی، قیچی، پشم زنی، انواع مشک آب، انواع زین، داغ نشان حیوانات و خمیر گیر به نمایش گذاشته شده است
دربی از شاخه های درخت بید که با هنزمندی بافته شده و روزگاری برای جدا کردن محل نگهداری دام ها و محیط خانه مورد استفاده قرار می گرفت نیز در اینجا به نمایش در آمده است.
ابزار سنتی کره گیری از دوغ (یا نهره و تولوخ به زبان آذری) همراه با تندیسی از زنان عشایر و روستایی در حال کار از دیگر جلوه های بخش کشاورزی این موزه است.
در یک اتاق دیگر، زنانی دستار به دست که گندم را به بلغور تبدیل می کنند تا آذوقه زمستانشان را تامین کنند، جلوه ای از سبک زندگی سنتی مردم این استان را به نمایش گذاشته اند.
جلوه هایی از بازی های بومی به یادگار مانده از گذشته در دیوار سمت راست سالن نیز هر بازدید کننده ای را به گذشته های دور می برد و دنیای بازی هایی نظیر جورابین، 12 دوز، داما و بش داش را به تصویر می کشد.
سالن سمت چپ یکی از زیباترین اتاق های موزه را در خود جای داده است؛ اتاقی که زنان و مردانی از ایل قره پاپاق، هرکی، شاهسون، شکاک و پیکره یک عاشیق پیشکسوت را در خود جای داده است.
چومچه گلین، آثار قلاب دوزی، درخت نذری، ماهوت بافی و کتاب های قدیمی ادعیه نیز در اتاق دیگر این سالن حکایت مردم و زندگی ساده این سرزمین را بیان می کند.
سالن سمت چپ در طبقه اول موزه نیز جلوه هایی از سبک زندگی مردم در فصل سرماست و به داخل اتاق که وارد می شوی کنار کرسی زنان و مردان با لباس های محلی نشسته اند و آن طرف تر سماور ذغالی در حال جوشیدن است و استکان های گل دار آبی رنگ جلوی سماور صف کشیده اند.
گهواره و روروئک (وروره) چوبی یا به زبان آذری (بشیه) نیز در یکی از اتاق های این طبقه به چشم می خورد؛ توری زیبایی نیز روی آن انداخته شده و گویی کودکی در داخل آن به خوابی عمیق فرو رفته است.
آن طرف تر رادیوی قدیمی و چپق‌هایی روی دیوار حکایت از زندگی ساده و بی زرق و برق این سرزمین می کند و گویی هرکدام حرفی برای گفتن دارد؛ به نظر می رسد به گذشته های دورتر رفته ای و با پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها همنشین شده ای. نگاهت در نگاه زنان و مردان آذری که لباس خوش رنگ به تن کرده اند، گره می خورد و دوست داری ساعت ها با آنان هم صحبت شوی.
یکی دیگر از اتاق های این موزه تاریخچه عکاسی در ارومیه را بازگو می کند و دوربین های قدیمی را با هزاران خاطره از جای جای این استان در این اتاق به نمایش گذاشته شده است.
در اتاقی دیگر اسلحه هایی از دوران گذشته همانند تپانچه های آمریکایی و روسی در شکل های مختلف به نمایش گذاشته شده است؛ از این طبقه به بعد باید به طبقه بالا بروی و قدم در پله هایی با نرده های چوبی قدیمی و زیبا بگذاری.
نخستین نگاه در طبقه دوم این موزه به تاریخچه عینک سازی این سرزمین و به ویژه ارومیه گره می خورد و وارد سالن که می شوی، عینک هایی با چهارچوب های ضخیم و در عین حال زیبا شما را به خود می خواند؛ عینک هایی که برخی از آنها اهدایی مردم است.
دستگاه های ساخت عدسی در این سالن هر بازدیدکننده ای را به یاد ساخت نخستین عینک در ارومیه می اندازد و علاوه بر این تصاویر نخستین عینک سازان این شهر و مغازه هایشان بر دیوار این سالن نصب شده است.
از سبک و سیاق عینک سازی در ارومیه که بگذری به اتاقی می رسی که زیورآلات مختلفی را در پشت ویترین ها جای داده است؛ گردنبند، گوشواره، انگشترهایی با نگین فیروزه ای و دستبندهایی با نگین عقیق متعلق به دوره قاجار در این اتاق به چشم می خورد.
اتاق ساعت‌های قدیمی مچی و جیبی این موزه نیز دیدنی و قدیمی ترین ساعت آن مربوط به 1970 میلادی است؛ اتاقی که ساعت های جیبی طلایی فرانسوی، روسی و مهمتر از همه ساعت مربوط به مسجد سردار ارومیه با تاریخ ساخت 1913 میلادی را در خود جای داده است.
وسایل توزین و اندازه گیری قدیمی شامل وزنه های کیل وانکه (واحد شمارش وزن قبل از کیلو)، ترازوهای شاهین دار، انواع چرتکه، سنگ‌های توزین زعفران و سنگ‌های قیمتی، ترازوهای کفه ای در یکی دیگر از اتاق های این طبقه از موزه جا خوش کرده است.
پیه سوزها، فانوس‌ها و چراغ‌های نفت سوز دو و سه فیتیله نیز اتاق روشنایی را زینت داده و بدنه برخی از آنها منقش به گل و بوته است و با رنگ های صورتی و فیروزه ای در اتاق روشنایی حکایت روزگاری را می کند که خبری از زندگی مدرن امروزی نبود.
پس از گذر از این اتاق ها، اتاق دیگری نیز قرآن های قدیمی با دست نوشته های متعدد را در خود جای داده است که گنجینه ای از کلام وحی و جلوه ای از دینداری ملت این سرزمین است.
به گفته رئیس موزه مردم شناسی ارومیه، محل این موزه در سال 1315 هجری شمسی نظمیه بوده و در سال 1385 هجری شمسی خریداری شده و در سال 1392 هجری شمسی مرمت شده است.
