مجموعه فرهنگی کتابخانه و موزه ملی ملک یکی از مکان هایی است که علاقمندان به بازدید از موزه ها و اشیا و آثار قدیمی را به خود جذب می کند. در سال ۱۳۴۳ خورشیدی بانی موزه، به فکر ایجاد موزه‌ای از اشیای تاریخی و هنری افتاد در نتیجه کوشش کرد تا در کنار کتابخانه مجهز و غنی خود این موزه را ایجاد کند تا به آنچه که در نظر دارد برسد.
هدف بانی موزه این بود که محققان خارجی ضمن آشنایی بیشتر با مظاهر فرهنگ و تمدن ایران بتوانند به راحتی از نزدیک این نشانه های فرهنگی و هنری را ببینند. موسس موزه ملی ملک، برای تهیه اشیای موزه با دقت نظر و مشورت با کارشناسان و اهل فن این اشیا را خریداری کرده است.
او چند سال پس از ایجاد موزه، همه آنچه که در موزه بود و شامل، لوازم و اشیای نفیس موزه ای، گلدان، قلمدان، سکه، تمبر و دیگر چیزهای موجود در موزه اش را به دیگر موقوفات خود در آستانه قدس رضوی اضافه کرد.
تاریخچه :
حسین ملک مشهور به حاج حسین آقا ملک، بنیان گذار موزه و کتابخانه ملی ملک، فرزند ارشد حاج محمد کاظم ملک‌التجار بود. حسن ملک املاک و مستغلات خود را وقف آستان قدس رضوی کرد و یکی از این املاک و دارایی ها همین کتابخانه و موزه ملی ملک بود. موقوفات مرحوم ملک بسیار زیاد است تا جایی که آستان قدس رضوی اداره‌ای را به نام اداره موقوفات ملک اختصاص داده است. کتابخانه و موزه ملی ملک تنها یکی از این موقوفات است که در شهر تهران قرار دارد.
وقتی حاج حسین ملک در سال ۱۳۱۶ کتابخانه خود را ایجاد کرد از همان شروع کار به فکر گسترش آن بود و ایجاد ساختمانی بزرگ تری را مد نظر داشت تا موزه ای را که در آن اشیا نفیس و ارزشمند وجود داشته باشد ایجاد کند بنابراین به این کار اقدام کرد و تکه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای این منظور در نظر گرفت تا ساختمان جدید کتابخانه و موزه را ایجاد کند.
ساختمان جدید کتابخانه و موزه بعد از فوت او احداث شد و تا زمانی که مرحوم ملک در قید حیات بود این کار انجام نشد اما در سال ۱۳۶۴ آستان قدس رضوی طراحی و ایجاد ساختمان جدید را آغاز کرد و چند سال بعد این ساختمان آماده شد. کتابخانه و موزه ملی ملک نهادی غیر دولتی و غیرانتفاعی است و از نظر ساختار تشکیلاتی، نظارت و اداره آن مثل دیگر موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی تحت نظارت مستقیم آستان قدس رضوی است. ارکان این موسسه شامل، مجمع عمومی، مدیرعامل، هیئت مدیره، ناظر استصوابی و بازرس قانونی است.
قسمت هایی از موزه ملی ملک:
ـ مجموعه سکه شامل 3 هزار قطعه سکه و مدال ایرانی از سده ششم پیش از میلاد تا دوران پهلوی و نیز سکه هایی از یونان، جانشینان اسکندر، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی و امپراتوری عثمانی.
ـ مجموعه آثار هنری شامل تابلوهای نقاشی هنرمندان به نام ایرانی مانند کمال الملک غفاری، لطفعلی صورتگر، هادی خان تجویدی و برخی نقاشان اروپایی و لوستر و مبلمان.
ـ مجموعه هنر لاکی شامل 86 قطعه قلمدان، قاب آیینه و سرچسبدان که با نقاشی لاکی آراسته شده اند و برخی شان حدود 300 سال قدمت دارند.
ـ مجموعه تمبر شامل هزاران قطعه تمبر از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا زمان حاضر.
ـ مجموعه فرش شامل 34 تخته قالی و قالیچه از نقاط مختلف ایران که بوسیله زبده ترین بافندگان دو سده اخیر بافته شده‌اند.
ـ مجموعه بانو ملک شامل تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی که تعدادشان به 47 اثر می رسد. این مجموعه در سال 1385 توسط بانو عزتملک ملک، فرزند مرحوم حاج حسین ملک و ناظر استصوابی موقوفات ملک به موزه اهداء شده است.
ـ مجموعه آثار خوشنویسی که آثاری از بزرگ ترین و نامدارترین خوشنویسان ایران و اسلام مانند یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی، میرعماد، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و… را در خود جای داده است.
کتابخانه ملک :
امروزه کتابخانه ملک در زمره معتبرترین کتابخانه‌های ایران و شاید جهان به شمار می‌آید. بسیاری از محققین داخلی از اقصی نقاط کشور و حتی خارج از آن جهت استفاده از نسخ منحصر به فرد موجود در این کتابخانه به آن مراجعه می کنند.
این مجموعه فرهنگی جمعا دارای هشت طبقه با همکف و زیر همکف است که طبقات چهارم و هشتم آن اختصاص به کتابخانه دارد. طبقات ششم و هفتم و هشتم اختصاص به مخازن کتب خطی و چاپ سنگی و چاپ سربی و کتب لاتین و مطبوعات دارد که هر ساله بنابر مقتضیات تعداد زیادی کتاب چاپی و مطبوعات و نیز معدودی نسخ خطی به این موقوفه اهدا میشود.
سیستم فعلی کتابخانه به صورت قفسه باز در دو تالار قرائت، که یکی عمومی و دیگری مختص محققان، در حال ارایه خدمات به مراجعان است. از بخش‌های مختلف این کتابخانه به غیر از مخازن کتب و مجلات، می‌توان به تالار مطبوعات، بخش میکروفیلم، بخش اسکن، صحافی و مرمت و بخش رایانه‌‌ای و فهرست‌نویسی اشاره کرد.
بر طبق آخرین آمار تعداد کتب چاپی این کتابخانه بیش از 70 هزار جلد، نسخ خطی در حدود شش هزار و 677 نسخه، 19 هزار عنوان رساله، کتب لاتین هشت هزار جلد، مطبوعات 567 عنوان فارسی و عربی و شش عنوان لاتین و کتب چاپ سنگی سه هزار و 400 جلد است.
از قدیمی‌ترین نسخ خطی این مجموعه می‌توان از قرآن منسوب به امام حسن (ع) نام برد که بر پوست آهو نوشته شده است. همچنین نسخی چون ˈالاصول بالا سطقسات اقلیدسˈ تحریر 342 ق و ˈالثمرهˈ بطلمیوس تحریر 371ق و ˈالفوز الاصغرˈ ابن مسکویه تحریر 410 ق از نفیس‌ترین نسخ خطی این مجموعه به شمار می‌آید.
از نفیس‌ترین کتب چاپی این مجموعه اعم از چاپ سنگی و سربی می‌توان از ˈالقانون فی‌الطبˈ ابن‌سینا چاپ روم 1593م، ˈتحریر اقلیدسˈ خواجه نصیر‌الدین طوسی چاپ قسطنطنیه 996 ق، ˈتاریخ فناییˈ چاپ 1199 م و ˈالقرآنˈ چاپ هامبورگ 1694 م نام برد. در بخش مطبوعات نیز می‌توان از روزنامه‌هایی چون وقایع اتفاقیه (دوره کامل)، حبل المتین، ثریا، حکمت، اختر، شرف و عروه الوثقی نام برد.
همچنین این کتابخانه 13 جلد فهرست کتب خطی دارد که در سال 1344 ش به سفارش مرحوم ملک توسط ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، احمد منزوی و محمدباقر حجتی تهیه شد.
درباره حاج حسین ملک :
حسین مَلِک معروف به حاج حسین آقا ملک، موسس موزه و کتابخانه ملک و بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران می باشد. ملک متولد سال 1250 خورشیدی و درگذشته به سال 1351 خورشیدی، فرزند ارشد حاج محمد کاظم ملک‌التجار بود.
ثروتمند بزرگ آذری تبار، زاده تهران و مستقر در مشهد بود. وسعت موقوفات مرحوم ملک تا حدی است که فقط آستان قدس رضوی اداره‌ای به نام اداره موقوفات ملک دارد. از دیگر کارهای خیریه او اختصاص دومیلیون متر مربع زمین جهت ساخت خانه برای فرهنگیان و واگذاری چند ده‌هزار متر زمین برای پارک عمومی در مشهد است.
یکی از میادین اصلی شهر مشهد ملک آباد (میدان فلسطین) نام دارد که در جوار باغ بسیار بزرگی به همین نام قرار گرفته‌است. این باغ موقوفه آستان قدس رضوی است و کاخ محل استراحت رهبر جمهوری اسلامی ایران در آن واقع است که در ایام اقامت در مشهد در آنجا هستند.
روزهای بازدید : همه ی روزهای هفته غیر از روز جمعه و روزهای تعطیلات رسمی امکان پذیر است و ساعت بازدید ۸ الی ۱۶ و پنج شنبه ها تا ساعت ۱۵ است.
