کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱6 کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده‌است. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده‌است ولی به علت زلزله دچار آسیبهای جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در دوره قاجار نیز توسط عباس میرزا اقدامات لازم برای حفظ و مرمت آن انجام شد.
کلیه محوطه کلیسا در قلب کوه‌ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌است.
این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریباً تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.
سه کلیسای دیگر نیز در حریم کلیسای استپانوس در منطقه دره شام وجود دارد.
این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال 2008 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
تاریخچه
تاریخ دقیق ساخت کلیسای استپانوس دقیقاً مشخص نیست و کهن‌ترین سندی که از وجود وانک ( دیر ) در این منطقه آگاهی می‌دهد مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است. عده ای این بنا را متعلق به اوایل دوران مسیحیت می دانند در حالی که تارونیه ( جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی بود که در دوره ی صفوی بارها به ایران سفر کرد . سفرنامه ی او در مورد وقایع دوران صفویه بسیار با ارزش است. ) این بنا را متعلق به دوران صفویه می داند. در حالی که سبک معماری و مصالح به کار فته و همچنین تزئینات مفصل کلیسا حاکی از آن است که همزمان و به شکل کلیسای طاطائوس ( کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ) بین قرن چهارم و ششم هجری ساخته شده است.
این کلیسا قرینه ای را نیز در ساحل شمالی ارس دارد بنابراین نشان از این می باشد که در هنگام ساخت و تکمیل این بنا یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل رود ارس حکومت می کرده است.
این کلیسا علاوه بر محل انجام فرایض مذهبی و کلاسهای علوم دینی، جایی برای تجمع هنرمندان و پرداختن به هنرهایی چون نقاشی و تذهیب، سرود و موسیقی، خوشنویسی، علم و فلسفه و ... نیز بوده است.
تاتائوس یکی دیگر از حواریون حضرت مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به جنوب فلات ارمنستان آمده بود و به دستور پادشاه ارمنستان دستگیر و پس از تحمل شکنجه به شهادت می رسد ارامنه هر سال از جای جای ایران و خارج از کشور در تاریخ اول تا چهاردهم مرداد ماه که مصادف با مرگ تاتائوس است برای زیارت به قره کلیسا (محل دفن تاتائوس) می روند و پس از آن به کلیسای سن استپانوس نیز می آیند.
این گردهمایی ارامنه صرفا یک مراسم مذهبی نیست و اجتماعی است از ارامنه ارتودوکس ایران و جهان که بعضا پیروان سایر مذاهب مسحیت مانند آسوری ها نیر در آن شرکت کرده و با برپا کردن جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می دهند.
معماری و اجزای کلیسا سن استپانوس
کلیسا در محوطه ای سرسبز و محصور در درختان قرار گرفته، بنای آن استوانه ای است و گنبد مخروطی شکل آن را می پوشاند. تمام قسمتهای بنا از حصار و سنگ با هفت برج نگهبانی و پنج استوانه سنگی مانند دژ های مستحکم دوره ساسانی ساخته شده است، این کلیسا از نظر معماری تلفیقی از معماری اورارتویی، اشکانی و رومی می باشد. تمام کلیسا از سنگ های صورتی، سرخ و سفید ساخته شده است.
کلیسا ابعادی در حدود ۱۵.۸۵ در ۲۲.۳۷ متر و دارای دو ورودی است. ورودی غربی که در بالای آن بر روی ۴ ستون بالکنی وجود دارد برای سرودخوانی گروه کرکلیسا و همچنین ورودی بعدی که در سمت جنوب کلیسا واقع شده است. در قسمت بیرونی آن و درست چسبیده به کلیسا ساختمان ناقوسخانه گنبد دار قرار دارد.
چیزی که در مورد ظاهر این بنا جالب و البته زیبا است این است که دیوارهای خارجی آن با سنگ های خوش تراش که با حجاریهای بسیار زیبا و چشمگیری تلفیق شده است ، ساخته شده .
در مورد دیوارهای داخلی هم که با گچ پوشانده شده ، نقاشیهای چشمگیری نظر را جلب می کند.
ساختمان اصلی کلیسا سه قسمت دارد :
۱ ) صحن کلیسا و گنبد ۱۶ ضلعی
۲ ) برج ناقوس
۳ ) اجاق دانیال
صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی
صحن کلیسا یا نماز خانه تقریبا در وسط محوطه اصلی کلیسا با مدخلی در ضلع غربی آن واقع است، مدخل دارای درب چوبی بسیار زیبایی است که با یک لنگه بر پایه محور جنوبی می گردد و ابعاد آن 1/5 * 2/5 متر است، منبت کاری درب از کارهای اولیه قاجاریه است، رویه درب با میخکوبی‌های فلزی به قسمتهای منبت کاری شده تزیین یافته است، اطراف درب طاق مقرنس کاری شده ای وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر است، کتیبه فارسی و ترجمه ارمنی آن در رابطه با خرید روستای دره شام توسط عباس میرزا و وقف آن به کلیسا در قسمت فوقانی درب ورودی نصب شده است، این درب منبت کاری شده و مقرنس کاری های آن متاثر از هنر های اسلامی است. در مورد حکاکی های اطراف درب ورودی مهندس هاکوپیان نکاتی ذکر کرده‌اند:
به رحمت ایزد توانا و اراده وی نمای غربی کلیسای استپانوس مقدس توسط آقامال نخجوانی به یادبود زوجه خود مریم و مادرش ننه گل در سال1704 میلادی تعمیر گردید.
ساختمان نماز خانه به شکل صلیب است به طوری که راس صلیب به سمت مشرق و دو بازوی آن در جهت شمال و جنوب کشیده شده است.
گنبد16 ضلعی کلیسا سقف مرکزی صلیب را تشکیل می دهد و انتهای قسمت شرقی صلیب نیز محراب کلیسا می باشد، محراب در جانب شرقی معبد واقع شده و96 سانتی متر از کف نمازگاه بلند تر است و انتهای قسمت شرقی صلیب در راس صلیب نیز محراب کلیسا میباشد، پوشش طبقه محراب و پله‌های صعود به آن از سنگ مرمر است.
در صحن کلیسا و در دو طرف سکوی محراب دو میز به طور قرینه وجود دارد که هر یک از سنگ مرمر ساخته شده اند و دارای چهار ستون بلند سنگی با یک گنبد هرمی شکل می باشند زیرا در این گنبد نیز، میز سنگی دیگری وجود دارد که برای روشن شدن شمع بر روی آن مورد استفاده قرار می گیرد.
صحن کلیسا با نرده چوبی محل اجتماع مردم را از محراب جدا کرده است در محراب و داخل گنبد مرکزی نقاشی های رنگی ملائکه با گچ‌بری‌های مختلف، زیبایی های صحن کلیسا را دو چندان می سازد متاسفانه نقاشی ها آسیبهای زیادی دیده اند، دو منبر چوبی در طرفین پای محراب واقع است که رو به محراب گذاشته شده و در یکی از منبرها مقام بزرگ مذهبی یعنی خلیفه می نشست و در دیگری مهمان ویژه‌ای که در مراسم شرکت می کرد مثل شاه یا نائب السطنه.
گنبد کلیسا، گنبدی است16 ضلعی که در دو طرف هر یک از اضلاع شانزده گانه نیم ستون پیچهای زیبایی قرار دارد که از ترکیب سه نیم ستون ظریف تشکیل یافته اند و در نهایت به سر ستونهای خوش نقشی منتهی می شوند.
هر یک از اضلاع به صورت یک در میان پنجره ای دارند که به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می شود و فضای درون کلیسا را روشن می سازد، تمامی اضلاع به شکل طاق نماهایی با طاقهای جناغی می‌باشند که در طاق نماهایی که دارای پنجره هستند و بر بالای هر کدام از نقشهای برجسته در تمامی طاق نماهای فاقد پنجره نقوش برجسته ای از قدسیان و یک صلیب دیده می شود، در دور نمای طاق نماهای گنبد یک ستاره هشت پر حکاکی شده است.
برج ناقوس کلیسا
در جهت جنوبی ساختمان قرار گرفته که دارای دو طبقه است و روی چهار ستون است که بر روی طبقه دوم برج گنبد هرمی شکل آن قرار دارد که آن نیز بر روی هشت ستون کوچکتر منشوری شکل استوار شده است در نوک گنبد هرمی شکل برج ناقوس مانند راس گنبد اصلی کلیسا صلیبی فلزی نصب شده است، ستون های برج ناقوس همه از سنگ سرخ کلیسا و دارای سر ستونهای خوش طرح هستند، پیشانی طاقها واقع در بین این ستونها که یا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقش برجسته فرشته طیب، ترنج ستاره و گل هشت پر زینت یافته است.
اجاق دانیال
تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که6 متر عرض و قریب20 متر طول دارد و از سه قسمت تشکیل یافته است که عبارتند از:
الف) تالار اجتماعات که در وسط قرار گرفته
ب) خود اجاق که توسط دیواری از تالار جدا شده و در قسمت شرق آن قرار‌گرفته
ج) محل غسل تعمید که در قسمت غربی تالار اجتماعات واقع شده و بصورت سکوی بلندی شده که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است.
نکته مهم این است که این اجاق از دانیال نبی که از پیامبران بنی‌اسرائیل است، نیست. بلکه به نام دانیال قدیس است که در410 میلادی در سوریه به دنیا آمده و پس از هشتاد سال ریاضت و عبادت در یکی از روستاهای ساحل فرات به نام سیمساط درگذشت.
نمای خارجی کلیسا
نمای خارجی کلیسا از سنگ تراش سفید و قرمز همرنگ ساختمان بوده و مقرنس کاریهای دیوارها، طاق سردر، و نقش برجسته‌های بالا و پایین آن به اندازه ای زیبا و ماهرانه طرح گردیده که بی شک از نوادر هنری جهان است و این زیبایی تنها منحصر به مقرنس کاری طاق و تزئینات طاق نمای جناغی مدخل نیست و در تمامی طاق نماهای تو در توی دیوارهای غربی و پایه ها و ختم ستون ها و کلافه ها و زنجیر ها و تزئینات درون و بیرون آنها متجلی است.
برای توصیف طرح های گوناگون و بدیع صلیب های متعددی که در هر یک از سطوح خارجی دیوارها ی کلیسا نقش بسته سخن گفتن کفایت نمی کند و نقل مفاد صدها سنگ نبشته ارمنی که در همه جای بنا اعم از داخل و خارج به چشم می خورد کتاب جداگانه ای می خواهد که اکثر آنها خوانده نشده است همچنین بالای طاق مقرنس و بالای همه طاق نماهای دیوار غربی را زنجیره عریض زیبایی زینت داده است.
در قسمت مرکزی نمای خارجی چهار دیوار کلیسا نقوش مختلفی به شرح زیر وجود دارد که طرح و معمار در همه جا کوشیده اند که فلسفه پیدایش مسیح، دعوت به مسیحیت، فداکاری مسیح، پایان کار وی و کوشش ها و جانبازی‌های یاران او را مجسم کنند.
الف) در قسمت بالای نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا دو نقش برجسته وجود دارد که پایان کار عیسی مسیح و شهید اول راه مسیحیت را نشان می دهد.
تصویر اول نقش برجسته عقابی است که بره معصوم بردباری را به دو چنگال گرفته و به فراز آسمانها می کشاند در مقام کتابهای عهد عتیق و عهد جدید بره نشانی از حضرت مسیح است.
در قاموس کتاب مقدس در صفحه176آمده است:
مسیح بره خدا خوانده شد، زیرا که وی قربانی مقبول درگاه خدا و وجودش کفاره گناهان مسیحیان خطا کار و ناپرهیزگار بود.
در پایین این تصویر نقش برجسته((استپانوس))یا شهید اول راه مسیحیت دیده میشود که از طرف سه تن یهودی مورد شکنجه یا بازخواست قرار گرفته تا محکوم و سنگ سار گردد. اشاره به واقعه26 دسامبر سال37 میلادی
ب) در نمای غربی تصویر مصلوب شدن حضرت عیسی به چشم می‌خورد.
ج) در نمای جنوبی عکس حضرت مریم با مولود مسیح در بغل.
د) در نمای شمالی صعود یا عروج مسیح را نشان می دهد.
بازدید: ۸ الی ۱۷/۴۰ به غیر از روزهای تعطیل کلیسا از ساعت ۱۳/۴۰ الی ۱۵ تعطیل میباشد.
آدرس: آذربایجانشرقی،16 کیلومتری غرب جلفا و 3 كيلومتري كرانه جنوبي ارس، در محلی به نام قریه قزل وانگ در نردیکترین روستای دره شام
