ارگ علیشاه با قدمتی ۷۰۰ ساله، یکی از بلندترین و قدیمی‌ترین دیوارهای تاریخی کشور و همچنین از جمله مهم‌ترین دیدنی‌های تبریزمیباشد. بنا به نقل قول‌ها و یادداشت‌های جهانگردان تاریخی، ارگ علیشاه تنها بنای مرتفع شهر تبریز بوده که حتی از دوردست دیده می‌شده. این مجموعه بی‌نظیر، ابتدا به صورت مسجدی عظیم بنا شده است که در اثر گذر زمان، همچنین زمین‌لرزه‌های متعدد این شهر (در حدود ۴۰ زمین‌لرزه) و نیز جنگ‌ها تا حدود زیادی تخریب شده. در حال حاضر، تنها بخش باقیمانده از این بنا دیوار مرتفعی است که به نام ارگ علیشاه خوانده میشود. به عبارت دیگر، این دیوار تنها قسمت به‌جای‌مانده از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد است و شاهدی بر شکوه و آبادانی این بنای بی‌نظیر به شمار می‌رود. البته پیش‌تر در محوطه این ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی مانند «مدرسه‌ی نجات» که یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت و همچنین سالن تئاتر قرار دارد؛ اکنون از این بناهای تاریخی فقط چند تصویر به جای مونده .این یادگار ارزشمند تاریخی در سال ۱۳۱۰ توسط وزرات فرهنگ و هنر با شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه ارگ
ارگ علیشاه در اوج قدرت سلسله ایلخانی و برای به رخ کشیدن هنر معماری و دانش مهندسی در آن زمان ساخته شد. در مطلب پیش رو با فضای تاریخی شهر و دلیل ساخت این بنا بیشتر آشنا می شویم. البته منبع این مطلب وبسایت های تاریخی و پژوهش های باستان شناسان معروف مانند علی اکبر سرفراز است. ایشان و دیگر پژوهشگران با استفاده از تحقیقاتی جامع در سفرنامه های سیاحان، مورخان و کاوش هایی که خود به انجام رسانده اند مقالات و مطالب متعددی در زمینه معماری و تاریخچه ارگ علیشاه منتشر کرده اند.
تاریخچه ارگ به روایت سازمان میراث فرهنگی
آنطور که از تابلو نوشته ها و تحقیقات سازمان میراث فرهنگی بر می آید و از توضیحاتی که راهنمای ارگ برای تیم تحقیقی کارناوال ارائه کرده است، تاریخ ساخت سازه ارگ علیشاه به سال ۷۱۱ هجری قمری (حدود ۶۸۹ هجری شمسی) باز می گردد. ایلخانان در آن زمان اقدام به ساخت بناهای باشکوه می کنند تا مرهمی باشد بر تخریب و ویرانی گسترده ای که مغولان در حمله به ایران بر جای گذاشته بودند؛ بلکه از این رهگذر، شکوه گذشته خود را به دست آورند. از نمونه این بناها ارگ علیشاه بود که با دستور تاج الدین علیشاه جیلانی کار ساخت آن آغاز شد. او در ابتدا فرمان ایجاد مدرسه ای را می دهد اما کاربری آن در طول ساخت تغییر می یابد. بر اساس طرح و نقشه تغییر داده شده، در جبهه جنوبی، مسجد جامعی با سکویی بزرگی ساخته شده و به مرور در غرب مسجد، یک مدرسه، و در شرق آن خانقاهی بنا می شود. با مرگ تاج الدین اما در سال ۷۲۴ هجری قمری کار ساخت این سازه ناتمام می ماند. در نهایت آنچه از این سازه ها باقی مانده و امروزه به عنوان ارگ علیشاه شناخته می شود، همان بخش جنوبی یا محراب مسجد است.
تاج الدین علیشاه بنا بر گفته راهنمای ارگ علیشاه از اهالی تبریز بوده است؛ اما چرا از او با نام گیلانی یا جیلانی یاد می شود؟ دلیل آن به این موضوع باز می گردد که در آن روزگاران، دورانی که تاج الدین علیشاه در آن می زیسته، افراد با نام منطقه ای که بیشتر با آن دادوستد داشته یا رفت‌وآمد می کردند، شناخته می شدند و پسوند آن منطقه را می گرفتند.
حملات قوای بیگانه به ایران، زلزله هایی که چندین بار تبریز را به شدت لرزاند و دیگر عوامل نتوانست جلوی بازسازی ارگ توسط مردم را بگیرد و این مسجد تا دوران صفویه به عنوان مسجد و محلی برای آموزش تَشَیُع مورد استفاده قرار گرفت. از زلزله هایی که بنای ارگ را تا اندازه زیادی تخریب کرد، زلزله ای است که ۲۴۰ سال پیش اتفاق افتاد و بنا به گفته ی راهنمای ارگ، عظیم ترین زلزله تاریخ ایران به شمار می آید. این زلزله به اندازه ای شدید بود که تا شعاع یک کیلومتری به ندرت دیواری به بلندی یک متری باقی ماند و تقریبا ۹۵ درصد تبریز به طور کامل از بین رفت. بلایی طبیعی که طی آن مسجد کبود و بازار بزرگ تبریز در کنار ارگ به اندازه ی زیادی از بین رفتند. زلزله ای مهیب که به سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۱۵۷ه.ش) اتفاق افتاد و بهانه ای برای بازسازی هرچه باشکوه تر تبریز شد. از دیگر عواملی که سازه ی ارگ طی آن آسیب دید به دوران پس از مشروطه و اشغال تبریز (حدود صد سال پیش) باز می گردد. ستارخان و باقرخان که بنای ارگ را محکم می بینند، آن را به مقر دفاعی خود در برابر روس ها تبدیل کرده اما روس ها سازه ی ارگ را با توپ مورد حمله قرار می دهند. آثار این توپ ها به تعداد زیاد بر روی دیواره های کناری ارگ باقی مانده است.
معماری ارگ علیشاه تبریز
در مورد ماهیت ارگ علیشاه و اینکه برای نخستین بار با چه هدفی ساخته شده است، حدس و گمان های بسیاری وجود دارد. برخی تاریخ نویسان و باستان شناسانِ به نام، مانند دکتر علی اکبر سرافراز و همکارانشان به این نتیجه رسیده اند که بنای باقیمانده از ارگ نه یک مسجد که یک بقعه یا آرامگاه بوده است. از طرفی کارشناسان میراث فرهنگی و دیگر راویان تاریخ ایران همچنان بر این نظر هستند که ارگ علیشاه همان مسجد جامع علیشاه است که در اسناد تاریخی، وصف زیبایی و شکوهش آمده است. برای بررسی بهتر موضوع در این مطلب سعی می کنیم معماری و ماهیت ارگ را از تمام جهات بررسی کرده و چشم انداز جامعی از آنچه پژوهشگران به دست آورده اند در اختیارتان قرار دهیم.
بازدید: ۸ الی ۱۷- ولی در دیگر ساعات روز نیز از اطراف میتوان ارگ را مشاهده کرد.
آدرس: آذربایجان شرقی٬ تبریز٬ خیابان امام٬ چهارراه شریعتی به سمت میدان ساعت٬ جنب مصلی امام
