مقدمه
اخلم (یا اخلومد) از ییلاق‌های استان خراسان رضوی است که در شمال شرقی ایران در شهرستان چناران در ۸۵ کیلومتری شمال غرب مشهد و ۲۴ کیلومتری چناران، در میان سلسله کوه‌های بینالود است. با کلیک روی نام این روستا می‌توانید موقعیت آن را روی نقشه مشاهده کنید.
اخلمد که از گردشگاه‌های طبیعی اطراف مشهد است و قدمتی چند هزار ساله دارد، در دره‌ای در میان کوه بینالود واقع شده است که در ابتدای دره، انواع گل‌ها و گیاهان زیبا و درختان انبوه به همراه باغات فراوان میوه به چشم می‌خورد.
وجه تسمیه
راجع به وجه تسمیه اخلمد در کتاب «راهنمای خراسان» آمده است:
دره اخلمد که سیب آن بسیار معروف است و آبشاری بلند از تیزه کوه فرو می‌افتد. مردم آنجا معتقدن هستند که در حمله اعراب به خراسان مردم هرگاه مورد حمله سپاهیان قرار می‌گرفتند به این دره پناه می‌آوردند و چون هنگام خطر همواره یکدیگر را ندا می‌کردند که «خالد آمد، خالد آمد» این دره رفته رفته به اخلمد مشهور شد. و خالد سردار عرب در جنگ‌های این محل بوده ست.
موقعیت جغرافیایی اخلمد
کلنل چارلز انگلیسی در سفرنامه خود راجع به اخلمد، و موقعیت جغرافیایی و طبیعی آن مطالبی دارد که خلاصه‌اش این است:
اخلمد در دل کوه‌های بینالود واقع شده است. کوه بینالود از کوه‌های نامی دنیا و از کوه‌های پربرکت و با اسم و رسم خراسان است. این کوه دنباله سلسله جبال البرز است که بین دو جلگه نیشابور و مشهد واقع و ۳۲۱۱ متر ارتفاع دارد. به علت ارتفاع زیاد و قلل پربرف این کوه چشمه‌سارها و رودخانه‌های بسیاری در میان دره‌های آن پیوسته می‌جوشد و آبادی‌های داخل این کوه در تمام فصول مملو از آب‌های شیرین و گوارا است. لذا زیباترین و دیدنی‌ترین مناظر طبیعی و ییلاقات کم‌نظیر در میان این رشته‌کوه‌ها وجود یافته است. یکی از زیباترین پدیده‌های آفرینش و دلگشاترین دره‌ها و ییلاقات پرآب و مشهور خراسان که در دل این رشته‌کوه قرارگرفته، دره زیبای اخلومد است.
سپس می‌گوید:
«دهکده اخلمد را کوه‌های بلند و بزرگی در برگرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۳۵ متر است. و فقط از طریق دره‌ای که از دهنه و کنار سد به اخلمد منتهی میشود، قابل دسترسی است و هنوز بقایای دیواری که (نیم میل) پایین دست دهکده به دور آن کشیده شده بوده و دره را قطع می‌کرد، به چشم می‌خورد. نزدیک به یک میل در پایین دهکده در صخره‌ای به ارتفاع ۹ متر در طرف راست دره‌ای که به آن (پلنگ دره) می‌گویند، غار عجیبی وجود دارد و ورودی غار یک سوراخ دایره‌ای است که فقط یک نفر می‌تواند با خزیدن از آن عبور کند. خود غار نزدیک به ۳۶ متر طول و ۹ متر عرض و ۴٫۵ تا ۵٫۴ متر ارتفاع دارد. صخره‌های که این غار را در برگرفته‌اند، یک حالت بلوری دارند و از صخره‌هایی که کوه‌های اطراف را تشکیل می‌دهند بسیار متمایزند. خلاصه اخلمد به خاطر درختان سیبش، شهرت زیادی دارد. من دستور دادم مقداری نهال سیب برای سرکنسول‌گری انگلیس بیاورند.»
اخلمد در گذشته بسیار نزدیک شامل ۳ آبادی بوده است. اخلومد علیا، سفلی و دهنه اخلومد ولی چند سال بیش نیست که دهنه اخلومد خود واحدی مستقل است و به آن اشاره خواهد شد. اخلومد در ۸۳ کیلومتری شمال غربی مشهد مقدس واقع و در حال حاضر قریب به ۱۷ کیلومتر جاده آن‌که از جاده مشهد-قوچان نزدیک پلیس راه چناران جدا میشود، خاکی است.
دهنه اخلمد در ۷۵ کیلومتری مشهد و ۱۵ کیلومتری چناران کنار جاده قبلی مشهد و قوچان است. پس در واقع از مشهد تا چناران ۶۰ کیلومتر و از چناران تا تقاطع قوچان و اخلومد ۶ کیلومتر و از آنجا تا دهنه ۹ کیلومتر و از دهنه تا اخلومد ۸ کیلومتر رو به قبله تا ابتدای اخلومد سفلی، جاده پیچانی است که به اخلومد می‌رسد.
از کنار دهنه اخلومد که ۳ کیلومتر طی مسافت کنید به بند معروف اخلومد می‌رسید. از اینجا دره را تنگاتنگ مشاهده کرده و کوه‌ها را در دو طرف خود با قامتی افراشته و خدنگ به آسمان متصل خواهید دید. و نیز خواهید دید که کف دره از ریگ‌های سفید همچون در و مروارید و سنگ‌های کوچکی همچون صدف مفروش شده و نهر آب، کف بر لب آن‌ها را در بغل یکدیگر به آرامی می‌فشارد. و اگر هم بهار و آب خروشان باشد سنگ‌ها را غلطان و دژم نموده تماشایی عجیب و دل‌فریب دارد.
پیشینه تاریخی
اخلمد از روستاهای بسیار قدیمی بوده و از هزارها سال پیش آثاری مشاهده میشود که هر بیننده اندیشمندی یقین به قدمت آن می‌کند. از جمله اینکه در اطراف این آبادی بر سینه کوه باروهایی قطور و برج‌هایی عظیم است که بی‌شک هزارها سال قبل ساخته شده است. این باروها و حصارها که در جهت شرقی و جنوبی آبادی باقی مانده در حدود (۲ کیلومتر) اکنون تا کف رودخانه و منازل مسکونی فاصله و ارتفاع دارد و چنان می‌نماید در آن وقت که این‌ها ساخته شده کف رودخانه بالا بوده است و الا نمی‌شود تصور کرد که چنین قلعه‌های عظیمی در دامن کوه با آب رودخانه با وضع فعلی ساخته شده باشند.
در مدخل دره اخلمد بندی است که به همت یا در زمان بایسنقر میرزای تیموری فرزند شاهرخ و حاکم توس در نیمه اول سده نهم ساخته شده است. باغات فراوان و میوه‌های آن مخصوصا سیب اخلمد معروف است. کوه‌های اخلمد هم به دلیل ارتفاع و مسطح بودن و زیبایی فوق‌العاده هر سال سنگ‌نوردان، کوه‌نوردان و مسافران زیادی را به سوی خود جلب می‌کند.
آهکی بودن جنس کوه‌های اخلمد باعث پیدایش حفره‌های ژرف مدور در زیر این آبشار شده است. این دره دارای دیواره‌های صخره‌ای با ارتفاع حدود ۲۰۰-۳۰۰ متر است که یکی از بزرگ‌ترین مناطق برای ورزش مفرح سنگ‌نوردی در ایران است از دیواره‌های معروف آن می‌توان به (دیواره سفید، الله اکبر، عقاب و...) نام برد. این دره دارای چندین آبشار است که ۴ تای آن‌ها دائمی است و چندین آبشار فصلی دارد. آبشار اصلی خلمد حدود ۴۰ متر ارتفاع دارد.
آبشار و منظره‌های طبیعی و زیبای اخلمد
بهشت خراسان یا اخلمد را از نظر زیبایی نمی‌توان توصیف نمود! دورتادور این محل با سنگ‌های سفید آهکی (به‌صورت کوه و کمر) دیوارکشی شده که غریب ۱۰۰ متر و بلکه بیشتر این کوه و کمرها ارتفاع دارند! این دیوارهای کوهی در فصل بهار با گیاه‌های سبز مخمل‌گونه زینت یافته و در موقع بارش باران از سینه آن‌ها آبشارهای متعددی به ارتفاع ۱۰۰ متر و بیشتر و کمتر شروع به ریزش نموده، منظره‌ای بس جالب توجه تشکیل می‌دهند!
باغات اخلمد که در دو طرف رودخانه و بر سینه‌های کوه قرار دارد، جلوه دیگری به این محل داده است. مردم از دامن گسترده جبال و تلال و کنار رودخانه تا فرق کوه‌ها بر روی تپه‌ها و سینه‌هایش خانه بنا کرده‌اند. این خانه‌ها در لابلای درختان و باغات و شکم کوه و کمرها واقع شده که بسیاری از خانه‌ها در بین درختان پنهان است!
آبشار معروف اخلمد در ۲ کیلومتری روستای قدیمی اخلمد جریان دارد. آبشار اخلمد دیواره‌های عمودی و بلند کوه‌های آن، هوای پاکیزه و ییلاقی، و انواع میوه‌های گیلاس و سیب درختی آن مشهور است.
رودخانه، و چشمه آب‌های معروف اخلمد
اما رودخانه اخلمد: آب اولیه آن، از محلی به نام «پیش باغ» و «شیر مرغ» است که مسافت را از پیچ‌وخم دره‌های «کوه منیجه» طی نموده، تا به دره اخلومد می‌ریزد.
آب این رودخانه، در فصل بهار بسیار زیاد است، سال‌هایی که بارش برق و باران کمتر باشد، در فصل تموز و پاییز، و زمستان تقلیل می‌یابد!
فاضل آب رودخانه (یعنی آن اندازه که از باغات اضافه باشد) در دهنه اخلومد به مصرف باغات تازه احداث و امور کشاورزی آنجا می‌رسد.
چشمه آب‌های معروف اخلمد
از نظر موقعیت، و شهرت‌هایی که در محل برای آن‌ها نقل میشود به ترتیب این‌هاست:
۱. چشمه دیزبار؛ ۲. چشمه دراجی؛ ۳. چشمه خواهش؛ ۴. چشمه سربرج؛ ۵. چشمه غسل خانه؛ ۶. چشمه پونه‌زار؛ ۷. چشمه حاتم؛ ۸. چشمه حصار؛ ۹. چشمه سلیمه؛ ۱۰ چشمه دنبه؛ ۱۲. چشمه بلبل و...
باغات و مزارع و مراتع اخلمد
اخلمد به طور کلی (یعنی اخلمد علیا و سفلی و دهنه اخلمد) از نظر باغات و مزارع آبی و دیم و مراتع در خراسان کم‌نظیر است، البته قسمت مهم آن، از مزرعه آبی، و دیم، و باغات موقوفه آستان قدس رضوی و غیره است که به آن قسمت «دهنه اخلمد» می‌گویند.
کوهسار اخلمد و معادن، و ذخایر آن
کوهسار اخلمد عبارت از سه کوه است که به یکدیگر پیوسته و اخلمد را در میان گرفته‌اند. اهل محل، این کوه‌ها را، کوه میزان، و کوه منیجه، و کوه پرو (یعنی پر آب) می‌گویند.
«کوه میزان» که در جهت شرقی اخلومد قرار دارد، از آب، و آبادی بهره زیادی ندارد ولی از نظر مرتع بی‌نظیر است!
«کوه منیجه» که قسمتی از آن، در جهت شرقی، در قسمت هم، در جهت جنوبی اخلمد واقع است، کوهی است سبز و خرم، شامل چشمه آب‌ها و اشجار و دره‌های زیبا که هر یک نام جداگانه‌ای دارد مانند: شیر مرغ، و پیش باغ (بهشت باغ) و غیر این‌ها، آب آبشار و رودخانه اخلمد از این کوه می‌جوشد.
سرزمین «پیش باغ» مرتع دامداران محلی است که در فصل تابستان در اینجا اطراق می‌کنند. در حوالی پیش باغ، چشمه‌ها، و دره‌های پر آب دیگری نیز است که هر کدام موقعیتی خاص، از نظر مراتع، و اشجار مثمره دارند مانند: شیر مرغ، سلطان بازه، خوک دان (بزدان) سنگ سوراخ، سرحصار، چشمه آقا کریم و غیر ذالک که بعضی از این اماکن استراحتگاه‌های مشخصی است و تعلق به افراد معلومی دارد!
«کوه پرو» (کوه فاراب) که در شمال غربی اخلمد قرار دارد، کوه بسیار وسیعی است که قسمتی از آن نسبتا هموار و صاف است و محل کشت زراعت دیم، و در تابستان اقامتگاه دامداران محلی و اطرافیان است.
سنگ‌های کوه و کمر و اخلومد آهکی است، لذا کوره آهک‌پزی قابل توجهی در اخلمد دایر است که مورد استفاده این توابع قرار گرفته است.
در کوهسار اخلومد، معدن‌های «سنگ سرب» وجود دارد که متاسفانه فعلا از آن‌ها بهره‌برداری نمی‌گردد. تا چند سال پیش که این معادن دایر بود، در هر ماه حدود (چهارصد یا پانصد تن) «سنگ سرب» استخراج می‌شد، ولی از سال ۱۳۴۳ خورشیدی به علل مختلفی کلا به حال تعطیل در آمده است!
و اما گیاهان شگفت‌انگیز این کوهسار، به‌ویژه گیاهان غذایی و درمانی و صنعتی آن بسیار است، گیاهان غذایی مانند: قارچ، زیره، پونه، بیوک، کاکاتو، سکنگور، که بعضی از این‌ها مثل قارچ و زیره بفروش می‌رسد و اهالی استفاده خوبی می‌برند!
و گیاهان درمانی و صنعتی مانند: پرسیاوشان، گلپر، گل بابونه، کاسنی، زرشک کوهی، تمشک، شاه تره، پونه کبود، خاکشیر، بابیرم، کنوچه، دمگاوی، بیرم نخودی، هواچوبه، چوبک، سریش، کتیرا، باریجه (قسنی).
کتیرا و باریجه دو نوع زنجی است که اولی از «گون» و دومی از گیاهی به نام «بزگورک» گرفته میشود و قیمت گزافی دارد! اکثر جوان‌ها و بلکه بزرگ‌سالان اخلومد، در فصل تابستان به دنبال جمع‌آوری «باریجه» اند و از این راه ثروتمند شده‌اند، و نزدیک است که ندای «این الملوک» سر دهند!!
اقتصاد روستا
مردم اخلومد در زندگی ساده‌ای به سر می‌برند. اخلومد اشخاص مرفه و ثروتمند قابل توجه کم دارد. زیرا که فاقد اراضی کشاورزی و باغات وسیع بوده و تمامی اهالی خرده مالک هستند و خوشبختانه املاک اربابی در اخلومد نیست و در هر صورت این مردم زندگی را با قناعت می‌گذرانند. بلی اراضی وسیعی برای کشت دیم در کوهسار اخلومد است که در سال‌های اخیر اهالی دامداری را گسترش داده‌اند، کمتر کشت میشود.
برخی از مردم هم که دامدار هستند اگرچه وضع دامداری خوب شده ولی در این سال‌های اخیر در مقابل مخارج زیادی که دارد چندان نفعی نمی‌برند، اما دام‌پروری فعلا رونق قابل توجهی دارد. تعداد گوسفندان اخلومد را نمی‌توان به طور دقیق معین کرد چون نوسان زیادی دارد، گاهی ۲۰ هزار و گاهی بیشتر یا کمتر است. مراتع تابستانی این دام‌ها که در کوهسار اخلومد است، مساحت زیادی دارد و از نظر آب‌وهوا، گل و گیاه کم‌نظیر است. دامداران اخلومد از اول خرداد هر سال از جلگه دهنه کوچ نموده رهسپار این کوهستان می‌شوند و به اصطلاح خود به (محله) می‌روند و تا شهریور در کوه به سر می‌برند. هر چند نفر که تعداد گوسفندانشان به ۵۰۰ تا ۶۰۰ راس بالغ گردد یک محله تشکیل می‌دهند و بر سر چشمه یا چاهی خیمه می‌زنند و به جمع‌آوری عایدات گوسفندانشان مشغول می‌شوند.
محصولات مهم دیگر اخلمد گردو، گیلاس، گلابی و زردآلو است که جنبه صادراتی دارند.
چون انواع و اقسام گیاهان داروئی (که هر یک داروی یک نوع بیماری است) در کوهسار اخلمد موجود است، لذا عسل اخلمد بهترین عسل‌ها و شفای هر گونه بیماری است.
صادرات و واردات اخلومد
صادرات اخلمد را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱. صادرات مربوط به کوهسار مانند: باریجه (کاسنی) کتیرا، قارچ، زیره سیاه کوهی، سرش، خاکشیر و چوبک. در گذشته سنگ سرب و اکنون سنگ باریت تیز از مواد صادراتی مهم این آبادی بوده و است. آهک نیز که از سنگ دامنه کوه‌ها و کف دره‌ها جمع آوری میشود از موادی است که به مشهد و اطراف اخلومد صادر میشود.
۲. صادرات مربوط به باغات: مهم‌ترین محصولات این قسمت؛ سیب، گردو، گلابی، گیلاس و زردآلو است. هلو و آلو و برگه زردآلو و آلبالو نیز از محصولاتی هستند که روانه بازار می‌شوند.
چوب گردو، سفیدار و اشجار غیرمثمره نیز جز صادرات است.
۳. صادرات مربوط به دام است: در این قسمت هم مهم‌تر از همه، بره‌های فربه و گوسفندان چاق و مازادی را گفت که همه ساله تعداد بسیاری به بازار مشهد صادر میشود.
روغن، کره، پشم، کرک، مو و دیگر فراورده‌های شیری نیز از محصولات صادراتی است. از آنجایی که مرغوبیت کره و روغن زرد اخلومد برای آن‌هایی که مصرف کرده‌اند مسلم شده همه سال مقدار زیادی کره و روغن در محل خریده و به مشهد برده میشود.
در گذشته عسل نیز جز صادرات این محل بوده که اکنون فعالیت زیادی در این مورد نمی‌شود.
