تاریخچه
آبكار، پادشاه منطقه ارمنستان کنونی در ایران باستان، از حضرت مسيح (ع) دعوت كرد كه به ارمنستان سفر كند ، حضرت مسيح (ع) به فرستاده آبكار پاسخ داد كه يكي از حواريون را نزد او خواهد فرستاد . پس از عروج حضرت مسيح، توماس حواري « طاطائوس» را كه از حواريون حضرت مسيح بود به ارمنستان نزد آبكار فرستاد . طاطائوس، آبكار و مردم شهر بدسيا را تعميد داد . پس از مرگ آبكار، خواهر زاده اش « سانا دروك » بر تخت نشست. پس از چندي به طاطائوس دستور داد از تبليغ دين مسيحيت دست بردارد . طاطائوس از فرمان او سرپيچي كرد . سانادروك دستور قتل طاطائوس را صادر كرد .
چون طاطائوس به شهادت رسيد او را در محل كنوني كليساي طاطائوس به خاك سپردند و بعد ها بر روي مزار او كليسايي بنا كردند بطوري كه مزار طاطائوس در سمت راست محراب كليسا قرار گرفت . كليساي طاطائوس مقدس در طول زمان بارها دچار زلزله، غارت، چپاول و انهدام شده است . تنها عاملي كه باعث شد اين كليسا پس از پشت سر گذاشتن هزاران مصائب و سختي پس از سده ها پا برجا بماند همانا جنبه مقدس بودن آن است. ظرافت، تناسب، زيبايي و مضمون‌هاي به كار برده شده در نقش برجسته‌هاي اين كليسا در نوع خود در جهان مسيحيت بي‌نظير است. حجاران هنرمندي كه با توشه‌اي سرشار از هنر، تجربه و مهارت، نقش برجسته‌هاي اين اثر هنري نفيس و بسيار زيبا را خلق كرده‌اند، داراي چنان ذوق و قريحه‌اي بودند كه توانستند چنين نقش برجسته‌هايي از خود به يادگار بگذارند و آن را بصورت يكي از گنجينه هاي هنر حجاري ايران زمين در آورند و زايران كليساي طاطائوس مقدس را وادار به تحسين كنند.
به سبب ویژگی های منحصر به فرد این کلیسا، نام آن از تاریخ 11 بهمن 1334 به شماره 405 در آثار ملی ایران قرار دارد. به دلیل حفظ قدیمی ترین و برجسته ترین نمادهای معماری ارامنه جهان، در تاریخ 17 تیرماه 1387 برابر با 7 ژوئیه سال 2008، مجموعه قره کلیسا، شامل 3 کلیسای اصلی با نام های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و دزور دزور به عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.
وجه تسیمه
در زبان آذری، قره دارای دو معنی می باشد. معنی مصطلح و رایج آن ( سیاه ) است. بنابراین قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه. باتوجه به سنگ های سیاهی که در ساختمان کلیسا استفاده شده است، این معنا بیشتر به ذهن می رسد. از طرف دیگر، جمعی معتقدند که قره، پیشوند اسم مکان و به معنی بزرگ است. در اینصورت قره کلیسا به معنی کلیسای بزرگ می باشد.
معماری
قره کلیسا توسط دیوارهای قطور دفاعی، برج و بارو محاصره شده است که یک وروردی اصلی و چند درب کوچک دارد به همین سبب می توان آن را به عنوان یک قلعه نیز به حساب آورد. در چهار سوی این قلعه پنج برج دیده بانی قرار دارند که به شکل یک قوس دیده می شوند. در گذشته، وجود اتاق های متعدد جهت اقامت خلیفه و راهبان، روغن گیری، آسیاب، آشپزخانه، نگهداری مواد غذایی، انبار علوفه حیوانات و سایر امکانات باعث می شده تا این مجموعه به پاهگاه خوبی در برابر متجاوزین تبدیل گردد.
این کلیسا در دامنه کوهی واقع است که از طرف شرق آن دره ای کم عمق با رودخانه ای جاری در میان آن به چشم می خورد. ابعاد زمین به کار رفته برای ساخت کلیسا حدود ۱۵۰ در ۲۰۰ متر می باشد و درب ورودی آن در قسمت غرب قرار دارد.
معماری اصلی کلیسا به صورت بازلیک است و نوع خاصی از معماری کلیسایی را به تصویر می کشد. با نگاهی به مقطع کلیسا متوجه می شویم که تمام بنا به صورت یک ساختمان واحد می باشد و برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع هستند، این کلیسا را به صورت مستطیل ساخته اند.
دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و ۱۲ ترک بر روی ساختمان کلیسا مشاهده می شود که پایه ی آنها مزین به نوارهای سنگی سیاه و سفید می باشند. این دو گنبد مشابه و در کنار هم، تصویر دو قله کوه آرارات را برای ارامنه تداعی می کند. در قسمت مرکزی کلیسا چهار ستون سنگی ۱۲۰ سانتی متری وجود دارد و یک قوس زیبا هر ستون را به دیگری وصل کرده است.
بنای کلیسا از قسمت‌های مختلفی همچون کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، برج، دو حیاط شرقی و غربی، انبار، کتابخانه و ۴۷ اتاق متعلق به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا، تشکیل شده است . علاوه بر این فضاها زیرزمین کوچکی در زیر اتاق ها نیز در نظر گرفته شده که قسمت هایی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذادر آن به چشم می خورد. همانند سایر کلیساها، محل غسل تعمید نیز در قره کلیسا تعبیه شده است و محرابی نیز در شرق آن دیده می شود.
امکانات
به دلیل آنکه این کلیسا در تمامی ایام سال به جز هنگام برگزاری مراسم خاص هر ساله، پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می‌باشد، امکاناتی همچون بلیط فروشی و نگهبانی دفتر فنی نیز در آن ایجاد شده است و جهت جلوگیری از تخریب، حفظ و نگهداری بنا تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
دفتر اسقف خلیفه گری ارمنی‌ها، آشپزخانه و مکانی برای عرضه هدایا نیز در این کلیسا به چشم می خورد. درست است که این کلیسا میزبان یکی از مراسم های مهم مسیحیان است اما اقامتگاهی در اطراف آن دیده نمی شود. ۱۰ تا ۲۰ خانه در روستاي قره كليسا واقع در سيصد متري كليسا وجود دارد که متعلق به كشاورزان مسلمان روستاست اما برای اقامت نمی شود روی آنها حساب باز کرد.
آدرس
آذربایجان غربی، ۱۵ كيلومتري شمال شرقي مركز شهرستان چالدران (سيه چشمه)٬ روستاي قره كليسا
